كتاب شناسي عهدنامه امام علي(ع) به مالك اشتر

 

الف) نسخه هاي متن عهدنامه

1- نسخه هاي مستقل

2- نسخه هاي چاپ شده در ضمن كتابها

ب) ترجمه هاي عهدنامه

1- فارسي

2- غير فارسي

ج) شرحها و تفسيرهاي عهدنامه

1- فارسي

2- عربي

 

---

 

در جاي جاي دوران حكومت امام علي(ع) اوراق زرّيني يافت مي شود كه اگر زمامداران
حكومت اسلامي بخواهند به آن عمل كنند مي توانند راه صلاح و سعادت خود و جامعه را به دست
آورند، بدون اينكه به روشهاي حكومتي غرب نياز پيدا كنند.

 

يكي از برگهاي زرّين و ارزشمند دوران حكومت امام علي(ع) نامه اي است كه حضرت
هنگام اعطاي فرمانروايي مصر به مالك اشتر در قالب عهدنامه اي به وي مي نويسد. اين عهدنامه
كه بهترين آيين و دستورالعمل براي حاكمان حكومت اسلامي در همه اعصار است، در قرون
متمادي مورد اهتمام دانشمندان و علما قرار گرفته، به گونه اي كه به شرح و ترجمه آن پرداخته اند.
عهدنامه مالك اشتر به طرق مختلف در منابع شيعه به صورت مستقل و غير مستقل نقل شده
است. همچنين ترجمه هاي مختلفي از آن منتشر گرديده كه از آن ميان وجود دهها ترجمه فارسي
قابل توجه است، چنانكه ترجمه آن به زبانهاي تركي، فرانسوي و انگليسي قابل توجه است.

 

به دليل اهميت آن، برخي از شاعران هم در اين راه دريغ نكرده و عهدنامه را به نظم در
آورده اند.

 

مهمتر آنكه شرحهاي ارزشمندي به زبانهاي فارسي و عربي بر عهدنامه نگاشته شده است.

 

با عنايت به اين نكات، كتاب نامه حاضر در سه بخش زير تهيه و ارائه مي شود:

 

الف) نسخه هاي متن عهدنامه؛

 

ب) ترجمه هاي عهدنامه؛

 

ج) شرحها و تفسيرهاي عهدنامه.

 

در تهيه اين مقاله از فهرست نسخه هاي خطي مجلس شوراي اسلامي، كتابخانه آيت الله

مرعشي نجفي و دانشگاه تهران و كتابهاي الذريعة، فهرست كتابهاي چاپي مربوط و تحقيق آقاي
محمدتقي دانش پژوه بر عهدنامه مالك اشتر بهره گرفته شده كه اميد است مورد قبول حق و براي
پژوهشگران مفيد واقع گردد.

الف) نسخه هاي متن عهدنامه

1- نسخه هاي مستقل

ـ المجاشعي التميمي الحنظلي، ابي القاسم الأصبغ بن نباته، عهد اميرالمؤمنين الي مالك الأشتر
النخعي حين ولّاه المصر. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، الذريعة الي تصانيف الشيعه، ج15،
ص362، ش2302.

 

- ابن عتبة بن وقاص، هشام، عهدنامه اميرالمؤمنين، ديرحزقيل، 40 ه.ق. نقل شده از:
آغابزرگ تهراني، همان، ص363، ش2304. نويسنده يادآوري كرده است كه اين نسخه در
محضر امام(ع) در ديرحزقيل نزديك كوفه نگارش يافته و در 19 صفحه در تهران، سال 1327 به
وسيله سردار اسعد به چاپ رسيده است. شايان ذكر است كه يادآوري نشده آيا اين همان عهدنامه
مالك است يا خير؟

 

- كاتب، محمد، عهدنامه امام علي(ع) مالك اشتر، 858ه.ق. نقل شده از: دانش پژوه،
محمدتقي، ديباچه كتاب فرمان مالك اشتر، چاپ اول: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359. يادآوري
مي گردد كه اين نسخه اكنون در كتابخانه "سلطان بايزيد" موجود است و با نامه موجود در
نهج البلاغه اندكي تفاوت دارد (همان، ص33).

 

- المستعصمي، ياقوت، عهدنامه اميرالمؤمنين الي مالك الأشتر، 680 ه.ق. نقل شده از:
آغابزرگ تهراني،همان،ص362،ش2302.اين نسخه دركتابخانه "الخديويه"مصرنگهداري
مي شود.

2- نسخه هاي چاپ شده در ضمن كتابها

- سيدرضي، نهج البلاغه، نامه 53، 400 ه.ق.

 

- نعمان مغربي، قاضي ابوحنيفه، دعائم الاسلام في ذكر الحلال و الحرام و القضايا و الأحكام
عن اهل بيت رسول الله، قرن 4 ه.ق.

 

- عامري نيشابوري، ابوالحسن محمد بن ابي ذر يوسف، السعادة و الإسعاد، قرن 4 ه.ق.

 

اين نسخه با دو نسخه پيشين اندكي تفاوت دارد. مرحوم مينوي آن را چاپ كرده است.

 

- عبشمي قرشي، علي بن محمد بن الوليد الأنف. دامغ الباطل و حتف المناطل، قرن 7 ه.ق.

 

- ابن شعبه حراني، ابومحمدحسن، تحف العقول في ما جاء من الحكم و المواعظ عن آل
الرسول، قرن 4 ه.ق.

 

- مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج 33، ص 599 به بعد.

 

علامه مجلسي عهدنامه را از روي نسخه تحف العقول نقل كرده است.

 

- ابن حمدون كافي الكفاة بغدادي، ابوالمعالي بهاء الدين، التذكرة الحمدونية في السياسة و
الأدب الملكية.

 

- نويري، شهاب الدين ابوالعباس احمد، نهاية الأرب في فنون الأدب، عهد اشتر، ص19،

 

- قلقشندي، احمد بن علي، مآثر الاناقه في معالم الخلافة،

 

اين نسخه از روي نسخه تذكره حمدونيه نقل شده است.

ب) ترجمه هاي عهدنامه

1- فارسي

- ابن فاضل مشهدي، محمدجعفر، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، 1106 ه.ق. نقل شده از:
مجلس شوراي اسلامي، فهرست نسخه هاي خطي، ج38، ص407، ش14282.

 

- ابن اسماعيل خاتون آبادي، سيدمحمدباقر، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: كتابخانه ملي
ملك، فهرست كتابهاي خطي، ج2، ص138، ش940.

 

- مروزي، محمدصادق، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ش1937.

 

- [؟]، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ج6، ص480.

 

- بدايع نگار، ابراهيم، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، 1237 ه….ق. نقل شده از: همان، ج7،
ص337، ش1075؛ آغابزرگ تهراني، همان، ج4، ص118 و كتابخانه مركزي آستان قدس
رضوي، فهرست الفبايي كتابهاي خطي، ص413، ش2093.

 

اين ترجمه در ضمن كتاب "مخزن الأشيا" به چاپ رسيده است.

 

- نواب تهراني، محمدابراهيم بن محمدمهدي و ابراهيم بدايع نگار، ترجمه عهدنامه مالك

اشتر، چاپ سنگي، 1373ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج4، ص13 و 14؛ منزوي،
احمد؛ دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص36 و خانبابا مشار، فهرست كتابهاي چاپي ِفارسي، ... .

 

اين ترجمه به صورت ضميمه كتاب "المآثر و الآثار" چاپ شده است.

 

- ابن عبدالرحيم بردسيري، ميرزا آقاخان عبدالحسين، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، چاپ
سنگي، تهران، 1321ه.ش. نقل شده از: خانبابا مشار، همان.

 

- ابن عبدالرحيم بردسيري، ميرزا آقاخان عبدالحسين، دستور حكومت، تهران، 1321 ه.ق.
نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص37.

 

- ابن حسين بيرجندي، شيخ محمدهادي، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، تهران، مؤسسه خاور،
نقل شده از: خانبابا مشار، همان.

 

- فقيهي، علي اصغر، عهدنامه مالك اشتر، قم، 1341، نقل شده از: خانبابا مشار، همان و معجم
ما كتب عن الرسول(ص) و اهل البيت(ع)، مجموعه 6، ص183.

 

- برشيخ علي خان، عليرضا، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، قرن 12ه.ق. نقل شده از: منزوي،
احمد، فهرست نسخه هاي خطي گنج بخش، ج2، ص947. احتمال داده شده، نگارنده عليرضا
تجلي فرزند كمال الدين حسيني شيرازي اردكاني باشد.

 

- مجلسي، محمدباقر، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، نقل شده از: كتابخانه آيت الله مرعشي(ره)،
فهرست نسخه هاي خطي، ج1، ص215، ش187.

 

- [؟]، ترجمه عهد علي به اشتر، نقل شده از: كتابخانه مركزي دانشگاه تهران، فهرست
نسخه هاي خطي، ج16، ص50، ش5630.

 

- شيرازي، وقار، ترجمه عهد اشتر (ترجمه منظوم)، نقل شده از: كتابخانه ملي ملك، فهرست
نسخه هاي خطي، ج2، ص138، ش6152.

 

- توني، عبدالواسع، ترجمه لفظي عهدنامه مالك اشتر، قرن 12 ه.ق. نقل شده از: دانش پژوه،
محمد تقي، همان.

 

- ابن محمد فاضل، محمدكاظم، ترجمه عهد اشتر، 1107 ه.ق. نقل شده از: كتابخانه مركزي
آستان قدس رضوي، همان، ج5، ص46.

 

- ابن احمد بن سميع يزدي، محمدحسين، تحفة الوالي، 1227 ه.ق.

 

- ابن ميرزا احمد، علي، بيعة الأفاخيم، 1235 ه.ق.

 

- ابن مهدي بهشتي، محمد، ترجمه عهد اشتر، 1264 ه.ق.

 

- ابن علي حسيني، صادق "فاضل كاشاني"، ترجمه عهد اشتر، 1273 ه.ق.

 

- ناظم مشهدي، محمد، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: كتابخانه آستان قدس رضوي، همان،
ش1946، به نستعليق 1277 و ياد شده در فهرست شهرستانها، ش648.

 

- ابن علي نقي همداني، ميرزا محمد حسين، هدايات الحسام في عجايب الهدايات للحكام،
1308 ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج14، ص125 و ج26، ص163.

 

- قايني بيرجندي، محمدهادي، ترجمه عهد اشتر، 1333 ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني،
همان، ج13؛ خانبابا مشار، همان.

 

- حسيني، ميرزا جهانگيرخان، ترجمه عهد اشتر.

 

- واعظ تهراني همت آبادي، شيخ محمدعلي، دستور حكومت، نقل شده از: آغابزرگ
تهراني، همان، ج8 ، اين ترجمه در پايان مقاله "في الفكر" اثر ديگر اين مترجم آورده شده است.

 

- اديب كرماني، شيخ احمد، ترجمه عهدنامه اشتر، نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج8،
و ج14؛ دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص37.

 

ـ فروغي "ذكاء الملك"، ميرزا محمدحسين خان، دستور حكومت، تهران، 1321 ه.ق. نقل
شده از: همان.

 

- علوي آوي، حسين، فرمان مالك اشتر، با ديباچه محمدتقي دانش پژوه، چاپ اول: تهران،
بنياد نهج البلاغه، 1359.

2- غير فارسي

- جلال الدين، محمد، ترجمه عهد اشتر "ترجمه منظوم به زبان تركي"، استانبول، 1304 ه.ق.
نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص37 و ... .

 

- سيدباقر، ترجمه عهد اشتر "به زبان انگليسي"، نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، همان.
اين ترجمه از روي ترجمه مرحوم فروغي انجام گرفته و چاپ شده است.

 

- سرهنگ صادق، ترجمه عهد اشتر، "به زبان فرانسوي"، نقل شده از: همان. اين ترجمه نيز
از روي ترجمه مرحوم فروغي انجام گرفته و چاپ شده است.

ج) شرحها و تفسيرهاي عهدنامه

1- فارسي

- فاضل لنكراني، محمد، آيين كشورداري از ديدگاه علي(ع)، تنظيم از حسين كريمي، تهران،
دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1373.

 

- صابري، كيومرث، برداشتي از فرمان علي(ع) به مالك، تهران، انتشارات عزيزي، 1357.

 

- جعفري، محمدتقي، حكمت اصول سياسي اسلام (ترجمه و تفسير فرمان اميرالمؤمنين(ع)
به مالك اشتر)، تهران، بنياد نهج البلاغه.

 

- گروه ترجمه بنياد نهج البلاغه، حكومت و مردم داري در نهج البلاغه (برداشتي نو از
فرمانهاي علي(ع) به مالك اشتر)، چاپ هشتم: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1379.

 

- واعظ همداني كوثر، ميرزا محمد، شرح عهدنامه مالك اشتر، با اهتمام سيدمحمود كتابچي،
تهران، چاپخانه حيدري، بي تا.

 

- رياضي.م، عهدنامه امام علي(ع) به مالك اشتر، تهران، پيام آزادي، 1376.

 

- قوچاني، محمود، فرمان حكومتي پيرامون مديريت (شرح عهدنامه اميرالمؤمنين
علي(ع))، تهران، مركز آموزش مديريت دولتي، 1374.

 

- دانش پژوه، محمد تقي، ديباچه بر كتاب فرمان مالك اشتر، ترجمه حسين علوي آوي،
چاپ اول: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359.

 

- [؟]، فرمان همايوني امام علي بن ابي طالب(ع) به امام حسن و مالك اشتر، تهران، سعدي،
1354.

 

- محمدي تاكندي، علي، نامه اي روح افزا (برداشتهايي از عهدنامه علي(ع) به مالك اشتر)،
ج1، تهران، آفرينه، 13.

 

- محمدي تاكندي، علي و رضا شيخ محمدي، نامه اي روح افزا (برداشتهايي از عهدنامه
علي(ع) به مالك اشتر)، دفتر دوم، تهران، 1378.

 

- ابن محمد فاضل مشهدي، محمدكاظم، نظامنامه حكومت (شرح و تفسير عهدنامه امير
مؤمنان(ع))، تحقيق و تصحيح از مهدي انصاري، قم، انتشارات انصاريان، 1373.

 

- روغني قزويني، محمدصالح، شرح فارسي بر عهد اشتر.

 

- ابن محمد بحراني شيرازي، سيد ماجد، تحفه سليمانيه، قرن 11 ه.ق.

 

- شريف، ابوالحسن، نصايح الملوك و آداب السلوك، قرن 12 ه.ق.

 

- مروزي، ميرزا محمدصادق، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه.ق.

 

- وقار شيرازي، ميرزا احمد، رموز الإمارة، قرن 13 ه.ق.

 

- ابن سليمان تنكابني، ميرزا محمد، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه.ق.

 

- نوري، محمد بن عبدالله، هداية السلوك و هدية الملوك، قرن 13 ه.ق.

 

- عقيلي، شيخ احمد، دستور حكومت، ديباچه از محمدحسين خان فروغي، 1321 ه.ش.

 

- طباطبايي، سيدنظام ميرزا رفيع الدين، آداب الملوك، 1320 ه.ش.

 

- موسوي قزويني، سيد ميرزا حسن، شرح عهد اشتر (منظوم).

 

- ابن اسماعيل كجوري، شيخ محمد، اساس السياسة في تأسيس الرياسة، قرن 14 ه.ق.

 

- فاضل آملي، جواد، فرمان مبارك.

2- عربي

- الفكيكي المحامي، توفيق، الراعي و الرعية [المثل الاعلي] للحكم الديمقراطي في الاسلام
شرح عهد الامام علي(ع)، چاپ سوم: مؤسسة نهج البلاغه، 1402 ه.ق.

 

- الناصري، محمدباقر، مع الامام علي في عهده لمالك الأشتر، چاپ دوم: بيروت، دارالتعارف
للمطبوعات، 1400 ه.ق.

 

- عبده، محمد، مقتبس السياسة و سياق الرياسة، قاهره، 1317 ه.ق. (ترجمه فارسي آن به نام
دستور حكومت در سال 1903 چاپ شده است).

 

- شهرستاني، سيد هبة الدين، رسالة في سند عهد علي الي مالك الاشتر و شرح متنه.

 

- همداني، حسين، هدية الحسام لهداية الحكام.

 

- نوري حاتم، النظام السياسي في عهد الامام لمالك الاشتر، بيروت، مؤسسة المرتضي
العالمية.

 

- فضل الله، السيد عبدالحسين، نظرية الحكم و الاداره في عهد الامام علي(ع) ل ِلْأشتر، بيروت،
دارالتعارف.